Pastoorstraat 17a

De synagoge van Arnhem is een Hoogduitse synagoge, gebouwd in 1853 door stadsbouwmeester H.J. Heuvelink (1806-1867).

Het bakstenen gebouw is gebouwd in eclectische stijl, waarin elementen van het neo-classicisme (grote rondboogvensters, attieken) zijn gecombineerd met van de vroege neogotiek afgeleide vormen (traceringen in vensters, veelhoekige steunberen).

De synagoge is vrij gelegen in de zuidelijke gevelwand en staat ten opzichte van de omliggende bebouwing een stukje teruggeplaatst met een ijzeren hek ervoor aan straatzijde.

Het gebouw heeft een rechthoekige plattegrond met forse risalieten plugin-autotooltip__plain tegen de korte zijgevels, rechts groter dan links.

Tegen de voorgevel en tegen de beide risalieten zijn veelzijdige steunberen geplaatst.
Zij zijn boven de daklijst doorgetrokken als achthoekige penanten plugin-autotooltip__plain plugin-autotooltip_big Een penant is een gemetseld, uitspringend deel van een muurvlak ter versteviging van de muur of om het gewicht van een balk te dragen, een soort steunpilaar en steunbeer. en dienen als hoekpenanten voor een gepleisterde balustrade (soort attiek plugin-autotooltip__plain plugin-autotooltip_big Een attiek is een verhoging bovenop de kroonlijst van een gevel, die het dak aan het oog onttrekt. ).

De twee middelste penanten van de voorgevel en van de rechter zijgevel zijn hoger doorgetrokken dan de hoekpenanten.
Tussen de hogere pijlers in de voorgevel is een veld geplaatst met de tekst van vers 7b van Jesaja LVI plugin-autotooltip__plain plugin-autotooltip_big Jesaja is een van de boeken van de Hebreeuwse Bijbel. in Hebreews schrift (de tekst is gezwart):

Een dergelijke plaat met een hebreewse bijbeltekst boven de voorgevel is karakteristiek voor synagogen.

Ook de twee middelste steunberen in de rechter zijgevel zijn verder doorgetrokken dan de hoeksteunberen en flankeren een bakstenen veld met gepleisterd plint en kroonlijst die ook over de beide steunberen is doorgezet.

De steunberen zijn in de onderbouw bekleed met natuursteen.
Door de steunberen zijn de gevels symmetrisch in vakken verdeeld, met brede vakken in het midden.

Het gebouw heeft een hardstenen plint.
De lage onderverdieping wordt door een forse geprofileerde natuurstenen cordonlijst plugin-autotooltip__plain plugin-autotooltip_big Een cordonlijst of cordon, het Franse woord voor koord of band, is een uit het muurwerk uitspringende lijst aan een gevel. Een dergelijke lijst wordt wel gebruikt om de verdiepingen te markeren, soms worden ze ook gebruikt om de (venster)dorpels te verlengen. Door de schaduwwerking van de lijst wordt de horizontale geleding van een gevel benadrukt. gescheiden van de hoge bovenbouw.
De gevels sluiten af met een geprofileerde gepleisterde architraaflijst plugin-autotooltip__plain plugin-autotooltip_big Een architraaf of epistyle is de onderste dragende balk in het hoofdgestel. De architraaf werd voornamelijk gebruikt in de bouwkunst uit het Midden-Oosten, de Griekse en Romeinse architectuur. Een bekend voorbeeld van architraafbouw is het Parthenon in Athene. , een bakstenen fries met fraaie krulankers en een houten geprofileerde kroonlijst die om de steunberen heen zijn doorgevoerd.

De vensters hebben ijzeren ramen met traceerwerk plugin-autotooltip__plain plugin-autotooltip_big Traceerwerk, ook wel maaswerk of tracering, is de versiering in geometrische patronen in het boogveld van gotische vensters en nissen. Soms is ook een muurvlak van traceerwerk voorzien, bijvoorbeeld de topgevel boven een gotisch venster. Ook op luchtbogen en spitsen komt men traceerwerk tegen. met rondbogen en cirkels in de top.

De monumentale Arke heeft veelhoekige hoekzuilen en deuren met panelen met bladwerkdecoraties in neo-classicistische vormen. Hij is bekroond door siervazen.
Hij is ontworpen door Moritz Meijer en stamt uit 1853.
De Heilige Arke uit 1799 in classicistische vormen met Toscaanse hoekzuilen, een fries met triglyfen en een fronton van de oude synagoge werd niet overgeplaatst naar de nieuwbouw maar verhuisde naar de synagoge te Elburg en kwam na de Tweede Wereldoorlog terecht in de synagoge te Winterswijk.

De synagoge is driebeukig met galerijen aan weerszijden, gescheiden van de middenbeuk door slanke achtzijdige kolommen. De inwendige inrichting is grotendeels bewaard gebleven.

De klok stamt uit 1898 en heeft een Hebreewse tekst ter herinnering aan de kroning van Koningin Wilhelmina.

De eerste steen werd gelegd op 13 juli 1852 (Joodse datering: 26 Tammoez 5612). De synagoge is ingewijd op 19 augustus 1853.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog is de synagoge vrijwel ongeschonden gebleven, maar wel ontheiligd. Bovendien was het interieur geruïneerd. Na de herstellingen is de synagoge heringewijd in 1950.

In het begin van deze eeuw is de synagoge geheel gerenoveerd, waarna op 8 oktober 2003 het gebouw door koningin Beatrix werd geopend.

In de serie “Dit is Arnhem” heeft Ster van Kooten een uitzending gewijd aan de Joden in Arnhem. Daarin krijgt de synagoge ook de nodige aandacht:

De synagoge staat op de plek waar de beroemde joodse rechtsgeleerde Jonas Daniël Meijer was geboren. Hij speelde een grote rol in de emancipatie van de Joden in ons land.
De Joodse gemeenschap kreeg in 1852 de beschikking over dit terrein aan de Pastoorstraat, na de sloop van dat huis.\\.

Over de geschiedenis van de Joden in Arnhem, ook dus over de voorgangers van deze synagoge, kun je meer lezen op de pagina Joden in Arnhem.

Het bouwtype van de synagoge is te omschrijven als een zaalruimte met risalieten. Een dergelijk type wordt het Asjkenazisch (ook wel Hoogduitse) Joodse type genoemd.
Voor het overige werd bij de synagoge-bouw in de 19de eeuw, bij gebrek aan goede oude voorbeelden, niet uitgegaan van een bepaalde stijl en een vast bouwtype. Een standaardtype, waaraan nieuwe synagogen zich konden spiegelen ontbrak. Bij de Arnhemse synagoge is gekozen voor het op dat moment in de bouwkunst algemeen toegepaste eclecticisme. Gotische en classicistische elementen zijn met elkaar verweven, waardoor een opvallend gebouw is ontstaan.

Een synagoge wordt ook wel sjoel genoemd.
Hiermee werd oorspronkelijk de plaats van samenkomst en van onderricht, de plaats, waar godsdienst geleerd wordt, aangeduid. Het woord “sjoel” komt uit het Jiddisj en is afgeleid van het Duitse woord Schule, dat ’school’ betekent.
Tegenwoordig wordt met dat woord in het bijzonder de synagoge bedoeld.

Dit pand is aangewezen als rijksmonument

Deze aflevering van Verliefd op Arnhem gaat over dit gebouw:
Een bedehuis voor alle volken

• J. Vredenberg, De synagoge aan de Pastoorstraat (Arnhem de Genoeglijkste)¹⁾