De Sabelspoort is een van de oudste gebouwen in het centrum van Arnhem. Hij is in het midden van de 14e eeuw gebouwd. Het is niet precies bekend wanneer, maar wel is er bewijs dat de Sabelspoort van 1357 de toegangspoort van Arnhem werd.
De Sabelspoort is gebouwd als onderdeel van de verdedigingswerken en was één van de 4 stadpoorten. Het is de oudste en enige overgebleven van deze vier Middeleeuwse stadspoorten.

De naam is waarschijnlijk afgeleid van het oudhollandse woord ‘savel’, verwijzend naar een zandplaat (grof rivierzand), die zich tot 1534 voor de stadspoort zou hebben bevonden voordat de Rijn langs Arnhem is geleid door de Hertog van Gelre, Karel van Egmond.
Vroeger werd de Sabelspoort ook wel Eusebiuspoort genoemd. De naam sabel is echter geen verbastering van Eusebius, Sebius, Sabes of Sabels.

De Sabelspoort bestond oorspronkelijk uit een buitenpoort en een binnenpoort, hetgeen gebruikelijk was voor stadspoorten. Ook de andere drie Arnhemse stadspoorten bestonden uit buiten- en binnenpoorten.

De Sabelspoort bestaat uit een doorgang tussen twee ronde zware robuuste torens. De torens hebben hun middeleeuws aanzien bewaard: stevige muren met kantelen.
Na de Tweede Wereldoorlog zijn op beide torens torenspitsen aangebracht.

De doorgang is een vierkant poortgebouw van twee verdiepingen. Dit opvallende middenstuk steekt meters uit naar de Marktzijde (noordkant).
Hier is de barok/classicistische verbouwing van 1642 te zien. In vergulde letters staan in de kroonlijst de namen van de twee burgemeesters van Arnhem in 1642 die daartoe opdracht gaven: R. van Arnhem en A. Tulleken. De kroonlijst wordt gedragen door twee Dorische pilasters. In het driehoekige timpaan boven de kroonlijst bevindt zich het stadswapen van Arnhem, de dubbele adelaar.

Het vroegere rondeelplugin-autotooltip__plain plugin-autotooltip_big Een rondeel is een verzwaarde en verlaagde ongeveer halfronde uitbouw van een vestingmuur. Hij diende om de vestingmuur beter te kunnen verdedigen. Het rondeel is daarom voorzien van schietgaten van waaruit op de aanvallers kon worden geschoten. Het rondeel is even hoog als de stadsmuur met ruimte om bovenop kanonnen te plaatsen., het Galgenbolwerk, is in 1808 afgebroken en ook in 1883 werd nog een deel gesloopt.
Aan de zuidzijde van de Sabelspoort geven twee ronde verhogingen de positie van de vroegere buitenpoort weer.
Ook is in de bestrating de plaats van het rondeel aangegeven.
Op deze situatieschets, gemaakt door AWN, is dit alles goed te zien:

In de poort was een valhek (herse) aangebracht, vervaardigd uit een houten balk. Met behulp van windassen kon dit hek op en neer worden gehaald om de stad af te sluiten.
In de muren aan de zuidelijke doorgangszijde zijn nog goed de langgerekte groeven te zien waar het valhek naar beneden kwam.

Aan de zuidzijde van de poort staat een kunstwerk van Jan van Munster uit 2002, Energie-ring. Het is een cirkel van 12 m doorsnede met een lichtring aan de binnenzijde. Het symboliseert kracht en energie.
De vorm is terug te vinden in de plattegrond van de torens van de vroegere buitenpoort.
Het kunstwerk is in opdracht van de provincie ontworpen en oorspronkelijk bedoeld om in het nieuwe gebouw van de provincie geplaatst te worden. Het was echter te groot.¹⁾.

De herinrichting van de poortkamer is verzorgd door de Arnhemse vormgeefster Willeke Evenhuis. Zij heeft een totaalontwerp gemaakt, waarbij zij is uitgegaan robuuste en stoere elementen uit de middeleeuwen.
Door een muurschildering van het valhek dat er ooit was, benadrukt zij de verticale lijnen en laat zij de geschiedenis herleven. Dat vindt ook plaats door accentuering van de haard met de natuurstenen omlijsting en door verlichting van de moerbalken, raamnissen en in leer gebonden Staatscourant en Staatsblad.

Bij haar ontwerp heeft Willeke Evenhuis diverse jonge Arnhemse ontwerpers betrokken.
Designstudio ‘Interior Adventures for Real’ van het Arnhemse ontwerpersduo Bruno van Hooijdonk en Harry Koopman heeft de tafel en stoelen met de naam ‘Medievale Rosso’ ontworpen. Dit ontwerp is door vormgeving, materiaal en kleurgebruik een combinatie van modern en archetypisch.
Het lichtplan is ontworpen door Hugo Hendrickx en Rogier Sterk. Zij maakten een strak, gedeeltelijk in beton, uitgevoerde lamp voor boven de tafel.
De traditionele witte pauwenveren, die in vroegere tijden de helmen van de graven van Gelre sierden, krijgen extra aandacht in het kunstobject in de vorm van een helm, van de hand van Erik van Kooten.
De vroegere eikenhouten boekenkasten die aan weerszijden van de poortkamer stonden, zijn door Michiel Lelivelt verbouwd tot één fraai verlichte boekenkast.
Willeke Evenhuis zelf bedacht het geknoopte vloerkleed, waarin de afbeelding van de natuurstenen omlijsting van de haard is verwerkt.

Naast de open haard bevindt zich een plaquette voor de in 1940 gevallenen en oud-strijders van het Gelderse 8e regiment.

De onder de binnenpoort gelegen 'kaalkelder' werd vanaf 1454 gebruikt “om daer in misdadigers ende kwaeddoeners te sluiten.”
In de periode van Karel van Egmond, Hertog van Gelre werden vele onschuldige burgers hier opgesloten.

De toren heeft ook dienst gedaan als opvangplaats voor psychisch gestoorden en werd daarom in die tijd ook wel ‘geckenpoirt’ genoemd.

In 1454 werd ook een tolhuis, een 'Cijshuisken’ , voor de Sabelspoort gebouwd. De poort diende jarenlang als tolhuis van de ’Groote Geldersche Tol’ voor handelaren en boeren die hun waar de stad in brachten.

In het begin van de 20e eeuw werd de poort gebruikt als magazijn van aardewerk (aldus de Arnhemse historicus J. Salemon). Daarna gebruikte de schilder Gert Stegemanplugin-autotooltip__plain plugin-autotooltip_big De schilder Gert Stegeman, geboren op 28 oktober 1858 in Aalten en zoon van de hoofdonderwijzer, begon in 1880 een eigen textielhandel in de Jansstraat in Arnhem. Er werden stoffen, kousen en garen verkocht. Het schetsboek was tijdens wandelingen zijn trouwe metgezel. Op 50-jarige leeftijd koos hij voor het kunstenaarsbestaan. Hij overleed op 30 november 1940. Museum Arnhem heeft 21 werken van Gert Stegeman, voor het merendeel tekeningen en een aantal schilderijen, landschappen, in depot. de Sabelspoort tot eind 1940 als atelier en woning.

In de Tweede Wereldoorlog is de bebouwing rondom de poort weggevaagd, de poort zelf was zwaar beschadigd maar toch ook redelijk overeind gebleven. In 1952-1953 is hij gerestaureerd onder leiding van de stadsarchitect ir. C.E. Alexander in samenwerking met ir. J.J.M. Vegter, de architect van het Huis der Provincie. De bouwaannemer was de firma Van Elst uit Scherpenzeel.
Bij de restauratie is de oude luister hersteld met behulp van stenen van de verwoeste en afgebroken Catharinae Gasthuis-kerk aan de Bakkerstraat en de Bolkstoren aan de Langstraat.

Voor de restauratie van 1952-1953 heeft de provincie al een aanzienlijk deel van de kosten voor zijn rekening genomen (een ruïne naast een nieuw te bouwen Provinciehuis was immers ondenkbaar!).
Door de luchtbrug uit 1954 werd de Sabelspoort een onderdeel van het Huis der Provincie. De Provincie huurde de Sabelspoort.

In 2005 vallen weer brokstukken van de poort naar beneden. In 2006 wordt gestart met de noodzakelijke renovatie, die in 2007 wordt afgerond. Ook nu neemt de Provncie een flink deel van de kosten op zich.

In november van dat jaar neemt de Provincie Gelderland voor het symbolische bedrag van 1 euro de Sabelspoort over van de gemeente Arnhem.

Deze aflevering van Verliefd op Arnhem gaat over dit gebouw:
Vier stuivers voor een nieuwe gek in de Sabelspoort

In de rubriek “Arnhem voor eeuwig” van de Gelderlander beschrijft Peter Bloemendaal aan de hand van een oude foto het leven in Arnhem in vroeger dagen. Deze aflevering gaat over de Sabelspoort en andere vestingwerken:
Sabelspoort heette in de volksmond Geckenpoort

De Sabelspoort is aangewezen als rijksmonument.
Op de site Rijksmonumenten.nl vind je ook veel foto’s.

• Sabelspoort, verbinding van heden en verleden, uitgave Provincie Gelderland
• www.arneym.nl
• Roelofs, B. (2008). Huis der Provincie. Het ‘kasteel’ op de Markt in Arnhem. Utrecht: Uitgeverij Matrijs.