Het kasteel op de markt
Het Gelders Huis

Het Huis der Provincie is de zetel van het bestuur van de provincie Gelderland. De huisvesting van de provincie is begonnen met het Hof van Gelre, later Prinsenhof, waar eerder de hertogen van Gelre resideerden.
Het stond aan de oostkant van de markt. In het begin van de 19e eeuw was het oud en vervallen en werd het ingeruild voor een nieuw Gouvernementsgebouw. Dat werd op zijn beurt wegens instortingsgevaar in 1917 gesloopt, waarna op dezelfde plek een nieuw gebouw werd gerealiseerd in 1924.
Bij de Slag om Arnhem op 17 september 1944 werd dit gebouw zwaar beschadigd, zodat het moest worden vervangen. In de periode 1950-1954 werd het nieuwe Huis der Provincie gebouwd, niet meer aan de oostkant van de markt, maar aan de zuidelijke kopzijde van de markt naast de, wonderwel redelijk gespaard gebleven, Sabelspoort. Zo kijkt het nieuwe gebouw zowel over de Markt uit als over de Rijn.

Het nieuwe Huis der Provincie was het eerste grote project van de wederopbouw van de vernielde overheidsgebouwen in Arnhem.

Vanwege de toename van het aantal provinciale ambtenaren verrees al in 1972 een dependance, Rijnstate, die eind 2014 buiten gebruik werd gesteld. In 1989 kwamen er een derde en vierde gebouw bij, De Prinsenhof (achter het Paleis van Justitie) en de andere tegenover de huidige locatie van woningcorporatie Volkshuisvesting. Dit vierde provinciale gebouw werd in 2015 gesloopt. De Markstate uit 1996, naast de Sabelpoort, werd na 2014 afgestoten.

In 2017 werd er een nieuw gebouw op de oude locatie van Rijnstate in gebruik genomen, met een tien tot twaalf meter brede doorgang tussen beide provinciale gebouwen. Tevens werd het Huis der Provincie grondig gerenoveerd.

In een trede op het bordes is artikel 1 van de Grondwet te lezen:
“Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan.”

Onder de grond, vlak voor de wachters, bevindt zich een nog nooit gebruikte schuilkelder. Die stamt uit de tijd van de Koude Oorlog, de tijd waarin tenslotte ook dit pand is gebouwd.

Een naar de wereld toegewende façade, onderbroken door een poort die niet midden in het gebouw staat. De voorgevel is asymmetrisch met links en rechts siermetselwerk.

Op het bordes staan twee zuilen van Beiers graniet met kapitelen, de Wachters, ontworpen en gehouwen door beeldhouwer Hildo Krop (1884-1970), voorstellend de Macht, het Recht, het Huiselijk Leven, de Vrijheid.

Aan de westkant van de kopgevel bevindt zich een carillon met daarboven een versiering met een paar vogels tussen bloesemtakken. Het is ontworpen door Everdine Schuurman-Henny (1910-1996) en is een geschenk van de Gelderse landbouworganisaties. Elk heel uur, net voor de grote klok van de Eusebius slaat, gaat het bronzen deurtje open en komt een vrouwtje tevoorschijn met in haar ene hand een mand en in haar andere hand een vrucht. Dit verwijst naar de oogst en de boomgaarden in de Betuwe.

Brons gesmeed naar een ontwerp van Willem Reijers (1910-1958); het wapenschild erboven is door dezelfde kunstenaar gehouwen uit travertijn.

Boven de ingang staat een tekst uit het gedicht “Princelijk Regiment” van Willem de Merode:
“DOOR EEN GERECHT GERICHT TE LEIDEN MET BELEID”.

De doorgangspartij bestaat uit gebeeldhouwde verticale panelen (Zweeds graniet) aan weerszijden van de doorgang. De twee reliëfs zijn van Titus Leeser (1903-1996):
Links: feodale bestuursuitoefening met de graaf te paard en de jachthond, vier soldaten met zwaarden en schilden. Verder de burgers: spittende man verbeeldt de landbouw, vrouw met koe verbeeldt de veeteelt, man met hamer en beitel verbeeldt de ambachten. Eronder een gekroonde leeuw, een symbool van de macht in handen van de graaf.
Rechts: democratische bestuursuitoefening met de commissaris van de Koning, omringd door vier gedeputeerden. Eronder de ambtenaren: vrouw met het huis staat voor volkshuisvesting, twee mannen dragen een model van een rivier, dat wijst op de provinciale waterstaat en de gehurkte persoon registreert. Verder de man met drilboor en fabriek met hoge schoorsteen verwijst naar de arbeider, de man achter de ordner onder zijn arm naar de ambtenaar en de typende vrouw naar de moderne vrouw, die buitenshuis werkt. Onderaan een ongekroonde leeuw, die aangeeft dat de macht in handen is van het volk.
Op de poortwanden zijn de door André van der Vossen in travertijn gehakte spreuken van de griffier van de Staten, mr. N. Hendrik Muller, te lezen:
“DEVASTATA MCMXLIV – DOOR AARDS GEWELD TER NEER GEBRACHT”
“RENOVATA MCMLIV – WAT GOD HERSTELT HEEFT GROTER KRACHT”.
Op de bovenwand bevindt zich een betonreliëf van ir. P. (Piet) Donk met centraal een vliegende vogel, de Phoenix.

De hoofdingang van het Huis der Provincie zit precies in het midden als men kijkt naar de totale breedte van het Huis der Provincie en de Sabelspoort samen. De hoofdingang is ook precies in het midden van de Markt gesitueerd.
Architect Vegter heeft ook de Markt ontworpen na WOII.

Deze is vervaardigd door prof. V.P.S. (Piet) Esser (1914- 2004). Het is een geschenk van de Gelderse Waterschappen aan het provinciaal bestuur. Het stelt Heracles voor, die de reus Antaeus optilt, waarmee de kunstenaar de overwinning van het menselijk vernuft op de natuurlijke kracht wil symboliseren.
Tot de renovatie en nieuwbouw stond de fontein op de binnenplaats. Nu staat de fontein aan de zuidoostzijde van het gebouw.

Ze komen uit op bestaande routes in oudbouw en maken nieuwe routes door beide bouwdelen mogelijk en zijn zo breed dat werklandschappen erin kunnen doorlopen, waardoor een vloeiende overgang tussen twee gebouwen ontstaat.

Het spiegelend materiaal aan buitenkant van de luchtbruggen zorgt ervoor, dat ze opgaan in de omgeving.
Vanuit bepaalde gezichtshoeken is het materiaal transparant, zodat bedrijvigheid van buiten zichtbaar is

De looproutes, waarvan één dwars door de nieuwbouw, herstellen de verbinding tussen Markt en Rijn.

De zijgevels bestaan uit natuurstenen kaders met terugliggend glas.
De diepte van het glas in de nieuwbouw t.o.v. die kaders (de zgn. neggemaat) varieert, net als de breedte. Zo kon in het gevelontwerp ingespeeld worden op eisen ten aanzien van duurzaam energiegebruik en bescherming tegen teveel zonnewarmte.

Het dak van de nieuwbouw is licht hellend en volledig bedekt met zonnepalen. Vanaf de John Frostbrug moest het dak eruitzien, alsof er één zonnepaneel op het dak ligt.
De verwachte opwekking bedraagt 230.000 kWh per jaar

Op de binnenplaats zijn onder de ramen friezen aangebracht, welke zijn ontworpen en gehouwen door diverse kunstenaars onder leiding van Gijs Jacobs van den Hof, zoals Wessel Couzijn (1912-1984) (oostzijde), Hans Verhulst (1921-2005), Carel Kneulman (1915-2008) en John Grosman (1916-1970).
Zij geven een voorstelling van de nood voor en het herstel na de Slag om Arnhem en vertoont voorts de wapens van de 17 stemhebbende steden uit de tijd van de Republiek.

Op het bordes voor de hoofdingang van het gebouw staan twee metalen zuilen (fakkels), die een herhaling vormen van de Wachters voor het gebouw.

Bij de renovatie is de vroegere binnenplaats omgevormd tot een overdekt atrium dat dienst doet als fraaie ontvangstruimte met lage energiekosten.
De overkapping bestaat uit kussens van ETFE (een duurzaam, transparant kunststoffolie -zonnebrilfolie -); interne overdruk met lucht houdt de kussens op spanning. Zij zijn bevestigd in een raster van stalen randprofielen, overeenkomstig het patroon van de vloer. De profielen worden gedragen door 64 verticale, stalen drukstaven, in positie gehouden doordat ze tussen twee lagen voorgespannen staaldraad ‘zweven’. De drukstaven zijn schuin geplaatst, gericht op centrum van de binnenhof; als men vanuit middelpunt omhoog kijkt, verdwijnen ze optisch en is het dak het meest transparant.

De lampen zijn naar een centraal punt in de hal gericht, dit in tegenstelling tot de lichtkroon in de hal, waar de lampen vanuit een centraal middelpunt naar alle kanten schijnen.

Een vierkant stalen frame rust op de rand van de rondgang; hierop zijn bureaubladen bevestigd, die eroverheen steken en het beeld oproepen van de vroegere dakrand

De trap -vormt met ontvangstbalie een sculpturaal geheel, is uitgevoerd in blauwstaal en -verbindt verschillende lagen van de oudbouw.

De fontein is een ontwerp van Fri Heil (1894–1983). Het toont Odysseus gebonden aan de mast om de verleidingen van de zingende en dansende sirenen te kunnen weerstaan. Zijn manschappen gaf hij bijenwas in de oren.
Het is een verhaal uit de Griekse mythologie en symboliseert de waakzaamheid voor invloeden van buitenaf.

Er staat een bronzen beeld van Jan van Luijn, Charitas. Het stelt twee figuren voor, waarvan de achterste een steun is voor de voorste, die dreigt ineen te zakken.

De lichtkroon is geschonken door de toenmalige PGEM. De lampen zijn vanuit een middelpunt naar buiten gericht.

De balustrade bij de opgang naar de raadszaal toont diverse ambachten in brons naar een ontwerp van Titus Leeser (1903-1996). Het kunstwerk is geschonken door de Kamers van Koophandel en Fabrieken in Gelderland. Vlnr: timmerfabriek, bierbrouwerij, zaagfabriek, wasserij, boekbinderij, smederij, jaagpad.

Aan de oost- en westwand bevinden zich marmermozaïeken van Wally Elenbaas, “Mens in de maatschappij”.
De westwand symboliseert de stedelijke bestuursfuncties: vlnr onderwijs, handel, sociale gezondheidszorg, arbeidsvoorziening, overheidsbedrijven, nutsvoorzieningen. Het is een geschenk van de gemeentebesturen van Gelderland.
De oostwand verbeeldt het leven van de mens op het platteland en de mens tussen krachten van hemel en aarde: links slapende figuren onder maan en sterren en rechts schijnt de zon op vruchten en muziekinstrumenten. In het midden een huis als beschutting voor mens en dier. Boven het mozaïek zweeft een figuur uit het donker naar het licht. In het bootje worden mensen over de rivier gezet naar het hiernamaals.

Hier is ruimte voor tijdelijke tentoonstellingen.
Vier wandkleden binnen aan de muur verbeelden de vier elementen Aarde (zijn), Water (weten), Vuur (doen), Lucht (worden).
Ontwerpers hiervan zijn Piet Donk (aarde en water) en Michel Seuphorplugin-autotooltip__plain plugin-autotooltip_bigWikipedia: Michel Seuphor, pseudoniem voor Ferdinand Louis Berckelaers (Borgerhout, 10 maart 1901 – Parijs, 12 februari 1999) was een Belgische kunstenaar uit de abstracte kunst van voor de Tweede Wereldoorlog, die zowel zelf abstracte kunst maakte als veel publiceerde over de abstracte kunst en zijn kunstenaars. Seuphor is een anagram van Orpheus. (vuur en lucht).

Heraldische wapens van de 110 gemeenten van 1954, gemaakt door Piet van Stuivenberg.

Oud-Gelderse spreuken geven allerlei informatie over het Gelderse karakter.
Opvallend is het vakmanschap van de ‘muizentandjes’ als metselwerk.
Speciaal zijn de sgraffito’s boven de deuren in de gangen. Sgraffito is een techniek waarbij in verschillend gekleurde pleisterlagen wordt gekrast en zodoende figuren e.d. ontstaan in verschillende kleuren. Kunstenaar Simon Erb stemde de kleuren af op vloer, wand en deurpaneel.

In het midden op de grond ligt een handgeknoopt tapijt met een geweven kaart van de provincie Gelderland. Het is vervaardigd door de kunstenares Kitty van der Mijll Dekkerplugin-autotooltip__plain plugin-autotooltip_bigCatharina Louisa (Kitty) Fischer van der Mijll Dekker (Jogyakarta, 22 februari 1908 - Nijkerk, 6 december 2004) was een Nederlandse textielkunstenares. Zij staat bekend als degene die de theedoek in Nederland heeft gemoderniseerd. Door de geometrische vormen, de weeftechniek en de kleuren week haar werk af van het geblokte huishoudtextiel dat in die tijd populair was. Naast huishoudtextiel maakte ze vloer- en wandkleden.. De Vereniging van Plattelandsvrouwen schonk het vloerkleed.
De buste van koning Willem Alexander is van Jeroen Spijkerplugin-autotooltip__plain plugin-autotooltip_bigJeroen Spijker maakte het eerste officiële staatsieportret van koning Willem-Alexander in Nederland voor de Statenzaal van de Provincie Gelderland. Bekend is hij door zijn serie portretbusten van Nederlandse iconen, zoals Gerrit Komrij, Simon Vinkenoog, Marten Toonder, Pim Fortuyn, Prins Bernhard en Ramses Shaffy..
De kroonluchters hebben de vorm van pauwenveren, een Gelders symbool van het hoofddeksel van de Hertog van Gelre (15e eeuw), bestaande uit witte pauwenveren.
Het meubilair is van notenhout. De voorkant van de tafels is bespannen met perkament, waarin in de loop van de tijd gele vlammen zijn ontstaan.
De tribune aan de noordzijde is voor het publiek, de tribune aan de rechterkant voor de pers.

De zandloper komt als ornament overal voor:

• zowel in het monument als in de nieuwbouw
• zowel in het interieur als aan buitenzijde
• in het reliëf van de hoge betonnen plint
• in de hekwerken, waarmee oost-westroute door gebouw kan worden afgesloten

In de nieuwbouw in het midden van de doorgang is een klein pleintje met een boom. Het gebouw is daar van vloer tot dak open. Dit is het openbare gedeelte van het zuid-atrium, dat aan andere kant van de glazen wand overgaat in het trappenhuis

Van de oude eikenhouten tafels van het vroegere provinciehuis zijn nieuwe tafels gemaakt waarin de contouren van de 54 Gelderse gemeenten zijn verwerkt. In totaal zijn 13 tafels gerealiseerd van verschillende afmetingen; de namen van de gemeenten zijn erin gegraveerd op de plek van het stadhuis. De leesrichting is van west naar oost.
In die tafels zijn verschillende verbindingen gebruikt, zoals haken en ogen (symbool voor ontmoeten), halfvaste met kist-sluiting (samenwerken), vaste zwaluwstaarten (verbinden).
Timmerbedrijf Gielissen uit Helmond heeft deze tafels gemaakt.

Na 1543 maakte Gelderland deel uit van de Zeventien Nederlanden onder keizer Karel V. Deze liet het gebied besturen door een stadhouder. In 1579 namen Gelderland met enkele andere gewesten het bestuur en gezag over en stichtte de Republiek van der Zeven Verenigde Provinciën. Met de komst van Napoleon in 1795 kwam er een einde aan de macht van de provincies en werd de Bataafse Republiek gesticht, die het gezag overnam van de provincies. Na Napoleon werd Gelderland weer een provincie. In 1813 werd het Hof van Gelre de zetel van het Gelderse provinciebestuur. In de Grondwet van 1814 en later in de Provinciale Wet van 1850 werden de taken en bevoegdheden van de provincies afgebakend. Het grootste deel van het centrale gezag bleef echter gehandhaafd.

Arnhem is vanaf het ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden (wettelijk vanaf 1817) de hoofdstad van Gelderland.
Dat niet Nijmegen (de meeste inwoners) of Apeldoorn (het grootste grondoppervlak) de hoofdstad van Gelderland is, is historisch verklaarbaar. Immers al sinds de 15e eeuw heeft Arnhem een centrumfunctie in het bestuur van het gebied. Zo verbleef de toenmalige hertog, Reinald II het liefste in Arnhem, op kasteel Rozendaal. Daardoor kreeg Arnhem vanzelf een grotere rol binnen de provincie dan andere steden. Later riep hertog Arnold de stad uit tot administratief centrum van het hertogdom. Hierdoor werkten veel belangrijke netwerken in het hertogdom vanuit deze stad. Daarna zorgde hertog Karel ervoor dat Arnhem definitief de centrale rol binnen Gelderland kreeg: hij breidde de kanselarij uit – de plek waar vandaan een vorst belangrijke documenten opstelt en bezegelt – en vestigde zich ook op het kasteel bij de stad.
Toen in 1543 Gelre in handen viel van Karel V, kwam er een stadhouder, die onder direct diens gezag stond. De stadhouder vestigde zich met zijn ‘hof’ (rechtbank, rekenkamer en adviseurs) op de Markt in Arnhem in het zogenaamde Stadhouders- later Prinsenhof\\. Op dat moment waren vrijwel alle belangrijke instituten gevestigd in Arnhem. Arnhem, al de hoofdstad van het Veluwekwartier van Gelre, werd de hoofdstad van het gehele gewest.
De stad ontwikkelde zich in de jaren daarna als vestigingsplaats voor regenten, rechters, advocaten en ambtenaren.

Provinciale Staten telt 55 leden die 12 politieke partijen vertegenwoordigen. Zij zijn in maart 2019 gekozen. In maart 2023 mogen de Gelderlanders naar de stembus voor de volgende verkiezingen.

Op het wapen van Gelderland staat een gele leeuw op een blauw veld en een zwarte leeuw in een geel veld. De provinciale vlag bestaat uit drie horizontale banen met de kleuren blauw, geel en zwart.

Het Huis der Provincie is in 2007 aangewezen als rijksmonument.

Architecten: ir. J.J.M. Vegter (1906-1982) en ir. H. Brouwer (1920-1974).
Advisering: prof. dr. A.M.W.J. Hammacher, adviezen voor toegepaste kunst.
Stijl: Delftse School, atriumgebouw, voltooiing 1954.
Opening: 11 september 1954 door koningin Juliana, plaquette in hal.

Bij de renovatie en nieuwbouw van 2016-2017:
Architecten: Jeroen van Schooten, Architectenbureau Team V.
(Her)opening: 20 september 2017 door koning Willem-Alexander, plaquette in hal.

In verband met WOII was de bouwontwikkeling c.q. architectuur in Nederland vanaf 1940 blijven stilstaan. In de Scandinavische landen was de ontwikkeling van de architectuur wel verder gegaan; daar waren tal van voorbeelden van het moderne bouwen te zien waren. De architect ir. J.J.M. Vegter reisde naar Denemarken en Zweden om tot een ontwerp te komen.

Uitgangspunten:

• toekomstbestendig
• modern
• respect voor kwaliteiten oude gebouw
• Harmonie: Rijksmonument en nieuwbouw vormen, samen met Sabelspoort, één complex.

Doel:

• één huis,
• één centrale ligging,
• duurzaam,
• compact,
• gericht op kleinere, flexibele organisatie,
• geschikt voor het ‘nieuwe werken’,
• open, transparant, uitnodigend
• voldoet aan hoogste kwaliteitseisen met groot respect voor architectonische en cultuurhistorische waarde van het Rijksmonument en de omgeving
• circulair ontwerpen, zo min mogelijk afdanken en weggooien, zo veel mogelijk objecten en materialen hergebruiken, in principe wordt niets weggegooid
• het karakter van Gesamtkunstwerk blijft behouden

IDNOVA BV - In Domu Nova BV. Hierin werken samen:

• VolkerWessels Integraal BV integraal projectmanagement
• Bouwbedrijf Wessels Rijssen BV aannemer bouw
• Visser Smit Bouw BV aannemer bouw
• HOMIJ Technische Installaties BV aannemer installaties, beheer, onderhoud
• PCH Integr. Facility Management Services BV facilitair
• Team V architectuur BV ontwerp exterieur
• OTH architecten Het Nieuwe Werken en interieurontwerp
• DGMR bouwfysica, duurzaamheid, veiligheid
• Karres en Brands Landschapsarchitecten BV stedenbouw en landschap
• Valstar Simonis Adviseurs Installatietechniek adviseur installaties
• Bartels Ingenieursbureau constructeur

• Mei 2018: Huis der Provincie / Gelders Huis is uitgeroepen tot ‘Beste Gebouw van het Jaar’ volgens de BNA, Bond van Nederlandse Architecten.
• Oktober 2018: Nationale Staalprijs 2018 in categorie ‘Karakteristieke stalen bouwdelen’
• Juni 2019: Willem Diehl-prijs door de vakjury

• Het Huis der Provincie Gelderland, uitgave 1964
• Huis der Provincie, het ‘kasteel’ op de Markt in Arnhem, Bob Roelofs, Uitgeverij Matrijs, 2008
• Huis der Provincie 2017, Provincie Gelderland, bij gelegenheid heropening op 20.9.2017
• www.arneym.nl
• Brochure met info van de architect Team V Architectuur
• Arnhem uit de Kunst, Theo Brink, Uitgave Hijman Ongerijmd, blz 89 e.v.