1876-1959

In de jaren rondom 1900 werd in Arnhem de gemeentepolitiek, met name op het gebied van de stadsontwikkeling, beheerst door het ideaal om van Arnhem een luxueuze en pittoreske woonplaats te maken voor met name de midden- en hogere klassen van de maatschappij. Bij het realiseren van dit ideaal richtte men zich onder meer op de wijken als de Transvaalbuurt en de Burgemeesterswijk.
Willem Diehl is een van de architecten die in het begin van de 20e eeuw met de door hem ontworpen gebouwen invulling heeft gegeven aan dit ideaal.

Na zijn opleiding in Den Haag is hij in Antwerpen en Brussel werkzaam geweest. Zowel tijdens zijn opleiding als zijn Belgische tijd kwam hij veel in aanraking met buitenlandse stromingen als de Art Nouveau. Zo heeft hij in Antwerpen samengewerkt met Emile van Averbeke, een architect die veel Antwerpse gebouwen op zijn naam heeft staan (Diehl’s echtgenote was een zus van Van Averbeke).
Dit alles heeft hem en zijn stijl sterk gevormd.

Zijn eerste opdracht in Arnhem was die voor de entree van de Tentoonstelling van Toegepaste Moderne Kunst bij Musis Sacrum (in 1902). In diezelfde tijd ontwierp hij ook een kiosk annex wachtlokaal voor de paardentram naar Velp bij de Velperpoort.
In verband met de opdracht voor de entree vestigde Diehl zich in Arnhem. Hij kwam hier in aanraking met de Arnhemse industrieel Hendrik Kooij jr die aan de leiding stond van de Maatschappij tot exploitatie van het Landgoed Sonsbeek. Deze maatschappij maakte het Diehl mogelijk een groot deel van de bebouwing inde Transvaalbuurt te ontwerpen.

Zijn eerste ontwerpen mogen rustig “uitbundig” genoemd worden. De ontwerpen van na circa 1907 zijn veel soberder. Dit houdt zeer waarschijnlijk verband met het behoudende karakter van Arnhem en de Arnhemmers: zij wilden dat Arnhem een rustige en pittoreske woonplaats was en niet een toonbeeld van avant-gardistische architectuur. Ook was er veel kritiek op de mengelmoes aan bouwstijlen in het nieuwe deel van de stad.
Zo ging hij geleidelijk over tot het gebruik van de “cottage-stijl”, die hij aanpaste aan de stedelijke omgeving door de schaal van het ontwerp te vergroten, de woningen aaneengesloten in een rij of bouwblok te ontwerpen en meer inde hoogte dan in de breedte te bouwen.

Na 1915 veranderden de locaties en de aard van de opdrachten. Het waren vrijwel allemaal bedrijfspanden die in een reeds gebouwde omgeving moesten worden gebouwd. Diehl oriënteerde zich op een nieuwe vorm en paste zijn vormentaal aan. Zo zijn invloeden van Berlage in zijn ontwerpen onmiskenbaar aanwezig.

Op verschillende plaatsen in de stad wordt het beeld nog altijd sterk bepaald door de bouwwerken van Diehl. Ook is het werk van Diehl illustratief voor een periode in de recente geschiedenis van Arnhem.

Zijn werk omvat verschillende architectuurstijlen:
Jugendstil / Art Nouveau. Cottage-stijl Stijl à la Berlage

Zijn gebouwen worden gekenmerkt door

• grote overstekende dakgoten
• (vooral onder de dakgoten) versieringen in de vorm van cirkels, vierkantjes, wybertjes, visgraatmotief in de kleuren zwart-wit of groen-wit
• dakkapellen op woonhuizen in zweepslagmotief
• hoefijzermotief (in de balkons van de woonhuizen en het cassettenplafond van Luxor)
• gebruik van nepschoorstenen en pironnenplugin-autotooltip__plain plugin-autotooltip_big Een piron is een op een voet staand ornament op het uiteinde van de nok van een dak. Hij is vaak bolvormig, met een punt of een combinatie van beide, maar kan ook diverse andere vormen hebben. Hij is vrijwel altijd van gebakken klei, lood of zink.
• asymmetrische voorgevel
• hergebruik van eerdere ontwerpen

Diehl schakelde ook wel andere kunstenaars in om van zijn ontwerpen een “Gesamtkunstwerk” te maken. Zo werkten Gijs Jacobs van den Hof, W.C. Brouwer, J. Gidding en de firma Eysbouts uit Asten mee aan de totstandkoming van Luxor en het Vestagebouw.

Bij vele gebouwen liet hij zijn ‘handtekening’ achter in de vorm van een gevelsteen met zijn naam erop. Deze zijn nog steeds te zien (zie foto hierna). Dit vastleggen van de naam was een gewoonte die architecten vermoedelijk in de tweede helft van de 19e eeuw hadden aangenomen om het gebouw te signeren, zoals een schilder zijn schilderijen signeert. Vooral in België is het merendeel van de Art-Nouveau-gebouwen zo gesigneerd. Diehl nam deze gewoonte mee naar Arnhem.

Vast staat dat veel bouwwerken in Arnhem een ontwerp zijn van Willem Diehl. Het is echter niet duidelijk hoeveel dat er zijn. Het archief biedt daarover geen uitkomst omdat veel gegevens uit de periode van Diehl tijdens de Tweede Wereldoorlog verloren zijn gegaan. Vaak worden op grond van stijlkenmerken gebouwen aan Diehl toegeschreven, overigens in veel gevallen zonder dat daaraan redelijkerwijs getwijfeld hoeft te worden.

We noemen er een aantal:

Tweejaarlijks wordt de Willem Diehlprijs als architectuurprijs uitgereikt aan een project voor beste restauratie, renovatie of herbestemming in Arnhem; sinds 2009 wordt zowel een jury- als een publieksprijs vergeven; de prijs wordt uitgereikt door CASA, het Arnhemse Architectuurcentrum.

In De Gelderlander van 8.12.2017 schrijft Harry van der Ploeg in de reeks ‘Geworteld in Arnhem’ over de kleinzoon van Willem Diehl, Guido. Deze vertelt over zijn opa dat kleine Guido een keer een glas-in-loodraam met een bal stuk schoot, waarna opa heel boos werd. Hij kon heel streng en indrukwekkend zijn, aldus kleinzoon Guido. Een potentaat was hij, hetgeen paste in die tijd en gezien de positie die hij als architect in Arnhem had.

• Wentink, H. (1998). Willem Diehl, architect in Arnhem, Arnhemse Monumentenreeks deel 4
• Vredenberg J. e.a.Architecten in Arnhem, Oosterbeek en Velp, Uitgevrij Matrijs 2019, o.a. blz 106 e.v.
• De Gelderlander 8.12.2017