Dit geeft de verschillen weer tussen de geselecteerde revisie en de huidige revisie van de pagina.
Beide kanten vorige revisie Vorige revisie Volgende revisie | Vorige revisie | ||
joden_in_arnhem [2021/08/10 07:39] wim |
joden_in_arnhem [2023/10/30 09:08] (huidige) |
||
---|---|---|---|
Regel 1: | Regel 1: | ||
====== Joden in Arnhem ====== | ====== Joden in Arnhem ====== | ||
- | ===== De joodse | + | ===== De Joodse |
- | De joodse | + | De Joodse |
Na eeuwenlange verspreiding en omzwervingen bereikte het joodse geloof Arnhem aan het begin van de 13e | Na eeuwenlange verspreiding en omzwervingen bereikte het joodse geloof Arnhem aan het begin van de 13e | ||
- | eeuw. Zo werd er al in 1237 melding gemaakt van joodse | + | eeuw. Zo werd er al in 1237 melding gemaakt van Joodse |
- | In 1583 kreeg een niet met name genoemde | + | In 1583 kreeg een niet met name genoemde |
- | Daarna wordt heel lang geen melding meer gemaakt van joden.\\ | + | Daarna wordt heel lang geen melding meer gemaakt van Joden.\\ |
- | Lang verkeerden de joden in een dubieuze positie. Zij genoten weliswaar bescherming van het stadsbestuur maar mochten geen geld lenen aan christenen, waren verplicht een kenteken te dragen (een soort Davidster avant la lettre) en voor hen golden een groot aantal beperkende maatregelen.\\ | + | Lang verkeerden de Joden in een dubieuze positie. Zij genoten weliswaar bescherming van het stadsbestuur maar mochten geen geld lenen aan christenen, waren verplicht een kenteken te dragen (een soort Davidster avant la lettre) en voor hen golden een groot aantal beperkende maatregelen.\\ |
- | In 1349 werden de joodse | + | In 1349 werden de Joodse |
- | In 1737 kregen de eerste | + | In 1737 kregen de eerste |
- | In 1756 werd de joodse | + | In 1756 werd de Joodse |
- | Pas met de komst van de Franse bezetters, begin 19e eeuw, raakten de joden meer geëmancipeerd.\\ | + | Pas met de komst van de Franse bezetters, begin 19e eeuw, raakten de Joden meer geëmancipeerd.\\ |
- | De geschiedenis van de huidige | + | De geschiedenis van de huidige |
- | Enkele tabaksfabrikanten en -handelaren vestigden zich toen met instemming van het stadsbestuur in Arnhem, Jacob Ezechiels Cohen, stammend uit een bekende Amersfoortse familie van joodse | + | Enkele tabaksfabrikanten en -handelaren vestigden zich toen met instemming van het stadsbestuur in Arnhem, Jacob Ezechiels Cohen, stammend uit een bekende Amersfoortse familie van Joodse |
- | In de 19e eeuw groeide en bloeide de joodse | + | In de 19e eeuw groeide en bloeide de Joodse |
- | == Hoeveel | + | **Hoeveel |
- | De joodse | + | De Joodse |
- | Vanaf 1933 tot het begin van de Tweede | + | Vanaf 1933 tot het begin van de Tweede |
In de oorlog zijn er daarvan ongeveer 1500 omgekomen (zie hierna).\\ | In de oorlog zijn er daarvan ongeveer 1500 omgekomen (zie hierna).\\ | ||
- | Als gevolg van vertrek en ontkerkelijking daalde het ledenaantal van de joodse | + | Als gevolg van vertrek en ontkerkelijking daalde het ledenaantal van de Joodse |
Door dit lage ledenaantal is het moeilijk om <autott plain> < | Door dit lage ledenaantal is het moeilijk om <autott plain> < | ||
In 1965 is een tweede joodse gemeente opgericht: de Liberaal joodse Gemeente Arnhem (tegenwoordig LJG Gelderland). | In 1965 is een tweede joodse gemeente opgericht: de Liberaal joodse Gemeente Arnhem (tegenwoordig LJG Gelderland). | ||
===== Een synagoge in Arnhem===== | ===== Een synagoge in Arnhem===== | ||
- | Door Jodenvervolging in de middeleeuwen en beperkte rechten in de eeuwen erna, konden | + | Door Jodenvervolging in de middeleeuwen en beperkte rechten in de eeuwen erna, konden |
In 1709 verwierven de broers Pallache twee tegenover elkaar gelegen huizen in de Molenstraat. In een ervan werd een synagoge ingericht, waar diensten werden gehouden volgens de Sefardische rite.\\ | In 1709 verwierven de broers Pallache twee tegenover elkaar gelegen huizen in de Molenstraat. In een ervan werd een synagoge ingericht, waar diensten werden gehouden volgens de Sefardische rite.\\ | ||
Na het verdwijnen van de familie Palache werden de diensten gehouden in de huizen van achtereenvolgens Jacob Ezechiels Cohen en diens zoon Salomon. Ook werden er wel huizen gehuurd en tot synagoge ingericht. Daar werden de diensten gehouden volgens de Asjkenazische rite.\\ | Na het verdwijnen van de familie Palache werden de diensten gehouden in de huizen van achtereenvolgens Jacob Ezechiels Cohen en diens zoon Salomon. Ook werden er wel huizen gehuurd en tot synagoge ingericht. Daar werden de diensten gehouden volgens de Asjkenazische rite.\\ | ||
Regel 59: | Regel 59: | ||
**Beth Mikloth Lezikno** | **Beth Mikloth Lezikno** | ||
- | een joods bejaardenhuis, | + | een Joods bejaardenhuis, |
- | Het bestond uit zeven huisjes en een eet- en ontvangszaal.\\ | + | Het bestond uit zeven huisjes en een eet- en ontvangstzaal.\\ |
In 1900 verhuisde de instelling naar de Markt.\\ | In 1900 verhuisde de instelling naar de Markt.\\ | ||
- | Met de razzia van 10 december 1942 werden de zestig bewoners en twintig | + | Met de razzia van 10 december 1942 werden de zestig bewoners en twintig |
- | In 1960 werd aan de Beekstraat het joodse | + | In 1960 werd aan de Beekstraat het Joodse |
- | In 1985 werd op dezelfde plaats nieuwbouw gerealiseerd na een fusie met een rooms-katholiek verzorgingshuis, | + | In 1985 werd op dezelfde plaats nieuwbouw gerealiseerd na een fusie met een rooms-katholiek verzorgingshuis, |
In 1998 sloot Beth Zikna definitief zijn deuren.\\ | In 1998 sloot Beth Zikna definitief zijn deuren.\\ | ||
=====Joodse begraafplaatsen===== | =====Joodse begraafplaatsen===== | ||
- | De Joden van Arnhem begroeven hun doden aanvankelijk in Huissen en in Wageningen, waar ook al vroeg joodse | + | De Joden van Arnhem begroeven hun doden aanvankelijk in Huissen en in Wageningen, waar ook al vroeg Joodse |
In 1755 werd de joodse begraafplaats **De Sandberg** aan de Utrechtseweg / Onderlangs vlakbij het | In 1755 werd de joodse begraafplaats **De Sandberg** aan de Utrechtseweg / Onderlangs vlakbij het | ||
huidige Museum Arnhem. Deze begraafplaats was in gebruik tot 1827. Er zijn daar nog enkele grafzerken te zien. De meest bekende daarvan is die van Nathan de Bruin, die te Arnhem werd geboren en er ook stierf. Hij was getrouwd met Jetje Hijman van Minden. Hij overleed op 29 december 1827 om 10.00 uur in zijn huis in de Oeverstraat op 85-jarige leeftijd. En hoewel al op 25 april 1827 bij raadsbesluit grond was aangewezen voor een nieuw kerkhof, De Valk, werd Nathan nog op de oude plek begraven.\\ | huidige Museum Arnhem. Deze begraafplaats was in gebruik tot 1827. Er zijn daar nog enkele grafzerken te zien. De meest bekende daarvan is die van Nathan de Bruin, die te Arnhem werd geboren en er ook stierf. Hij was getrouwd met Jetje Hijman van Minden. Hij overleed op 29 december 1827 om 10.00 uur in zijn huis in de Oeverstraat op 85-jarige leeftijd. En hoewel al op 25 april 1827 bij raadsbesluit grond was aangewezen voor een nieuw kerkhof, De Valk, werd Nathan nog op de oude plek begraven.\\ | ||
Daarna werd de begraafplaats **De Valk** ingericht (1827-1858), | Daarna werd de begraafplaats **De Valk** ingericht (1827-1858), | ||
- | In de periode van 1858 tot 1866 was er ook een begraafplaats in gebruik aan het huidige Talmaplein | + | In de periode van 1858 tot 1866 was er ook een begraafplaats in gebruik aan het huidige Talmaplein, **[[begraafplaats_odl|Onder de Linden]]**.\\ |
In 1864 werd het joodse gedeelte van begraafplaats **Moscowa** aangelegd. Na de ruiming van de De Valk en Onder de Linden werden de resten naar Moscowa overgebracht. Deze begraafplaats is nog steeds in gebruik.\\ | In 1864 werd het joodse gedeelte van begraafplaats **Moscowa** aangelegd. Na de ruiming van de De Valk en Onder de Linden werden de resten naar Moscowa overgebracht. Deze begraafplaats is nog steeds in gebruik.\\ | ||
Regel 80: | Regel 80: | ||
Joden in Arnhem mochten vóór de 19e eeuw geen lid worden van de gilden. Maar vanaf toen waren zij goed vertegenwoordigd in de handel.\\ | Joden in Arnhem mochten vóór de 19e eeuw geen lid worden van de gilden. Maar vanaf toen waren zij goed vertegenwoordigd in de handel.\\ | ||
- | De grootste Arnhemse | + | De grootste Arnhemse |
Hij was in 1913 de oprichter van de ENKA (Eerste Nederlandse Kunstzijdefabriek Arnhem).\\ | Hij was in 1913 de oprichter van de ENKA (Eerste Nederlandse Kunstzijdefabriek Arnhem).\\ | ||
Regel 88: | Regel 88: | ||
===== De Joden in de Tweede Wereldoorlog ===== | ===== De Joden in de Tweede Wereldoorlog ===== | ||
- | De Arnhemse | + | De Arnhemse |
- | voor de Arnhemse | + | voor de Arnhemse |
- | Na de Duitse inval in 1940 begint de ellende voor de Joden met kleine pesterijen. Joden mogen bijvoorbeeld niet meer in Sonsbeekpark komen. Of een ijsje kopen bij de beroemde ijssalon Trio. Het getreiter wordt al snel grimmiger. Joodse gemeenteambtenaren worden ontslagen. Joden mogen hun beroep niet meer uitoefenen. Er komt ook geweld. In 1941 worden | + | Na de Duitse inval in 1940 begint de ellende voor de Joden met kleine pesterijen. Joden mogen bijvoorbeeld niet meer in Sonsbeekpark komen. Of een ijsje kopen bij de beroemde ijssalon Trio. Het getreiter wordt al snel grimmiger. Joodse gemeenteambtenaren worden ontslagen. Joden mogen hun beroep niet meer uitoefenen. Er komt ook geweld. In 1941 worden |
- | Daarna beginnen de deportaties naar werkkampen en vernietigingskampen. De synagoge dient daarbij als verzamelplaats voor joden uit heel Gelderland. Tijdens de bezetting werd het merendeel van de Arnhemse Joden naar de concentratiekampen in het oosten gedeporteerd en vermoord. In november 1942 vond de grootste deportatie. De datum 17 november 2019 is dan ook gekozen als datum voor de onthulling van het [[joods_monument|gedenkteken]] waar deze slachtoffers worden herdacht.\\ | + | Daarna beginnen de deportaties naar werkkampen en vernietigingskampen. De synagoge dient daarbij als verzamelplaats voor Joden uit heel Gelderland. Tijdens de bezetting werd het merendeel van de Arnhemse Joden naar de concentratiekampen in het oosten gedeporteerd en vermoord. In november 1942 vond de grootste deportatie. De datum 17 november 2019 is dan ook gekozen als datum voor de onthulling van het [[joods_monument|gedenkteken]] waar deze slachtoffers worden herdacht.\\ |
- | === Herdenking van de joodse | + | === Herdenking van de Joodse |
- | De joodse | + | De Joodse |
Op de Kippenmarkt/ | Op de Kippenmarkt/ | ||
Regel 107: | Regel 107: | ||
Verschillende wijken hebben ook initiatieven genomen om de omgekomen buurtbewoners te herdenken.\\ | Verschillende wijken hebben ook initiatieven genomen om de omgekomen buurtbewoners te herdenken.\\ | ||
* In het Spijkerkwartier vinden we de [[struikeltekens|Tijdelijke struikeltekens]]\\ | * In het Spijkerkwartier vinden we de [[struikeltekens|Tijdelijke struikeltekens]]\\ | ||
- | * Op de website van Sint Marten Sonsbeek wordt het digitaal monument ‘Om niet te vergeten’ gebouwd. Dit zal de vorm krijgen van een plattegrond waar naast alle namen en adressen verhalen te lezen zijn over de joodse | + | * Op de website van Sint Marten Sonsbeek wordt het digitaal monument ‘Om niet te vergeten’ gebouwd. Dit zal de vorm krijgen van een plattegrond waar naast alle namen en adressen verhalen te lezen zijn over de Joodse |
- | * In veel wijkkranten hebben verhalen gestaan en is informatie vermeld over verdwenen | + | * In veel wijkkranten hebben verhalen gestaan en is informatie vermeld over verdwenen |
===== Wat is verder het weten waard ====== | ===== Wat is verder het weten waard ====== | ||
Regel 117: | Regel 117: | ||
De Ridders van Gelre hebben de Joden in Gelderland behandeld. | De Ridders van Gelre hebben de Joden in Gelderland behandeld. | ||
{{youtube> | {{youtube> | ||
+ | ====Jodenbuurt en Jodenhoek==== | ||
+ | In het gebied van en om de 7 Straatjes lagen altijd wel (vrijwel) alle Joodse gebouwen. Bovendien woonden daar veel Joden.\\ | ||
+ | Daarom werd het gebied van de 7 Straatjes wel de Jodenbuurt genoemd en het gebied van de Kerkstraat, de Bentinckstraat en de Wielakkerstraat de Jodenhoek\\. | ||
+ | ==== Sefardische en Asjkenazische Joden ==== | ||
+ | De eerste Joden die zich blijvend in Nederland vestigden, waren afstammelingen van Spaanse en Portugese Joden. | ||
+ | In 1492 werden de Spaanse Joden onder druk van de inquisitie voor de keus gesteld zich tot het katholicisme te bekeren of het land te verlaten. Veel Joden vluchtten naar Portugal.\\ | ||
+ | In 1536 werd ook in Portugal de Inquisitie ingesteld. Dat was voor veel van de Joden een reden het land te ontvluchten, | ||
+ | Gezien hun gemengde Spaans-Portugese afkomst worden zij **Sefardische Joden** genoemd, naar het Hebreeuwse voor Iberisch Schiereiland, | ||
+ | De taal van de Sefardische Joden is het Ladino, een aan het Spaans verwante taal met veel Hebreeuwse woorden. Deze taal is echter bijna uitgestorven: | ||
- | ==== Sefardische | + | Rond 1630 kwamen Joden uit Midden- |
- | De eerste joden die zich blijvend in Nederland | + | Zij worden **Asjkenazische Joden** genoemd naar het Hebreeuwse |
- | In 1492 werden | + | Deze Joden spraken Jiddisj, een vroege vorm van Duits gemengd |
- | In 1536 werd ook in Portugal | + | |
- | Gezien hun gemengde Spaans-Portugese afkomst | + | |
- | De taal van de Sefardische joden is het Ladino, een aan het Spaans verwante taal met veel Hebreeuwse woorden. Deze taal is echter bijna uitgestorven: | + | |
- | Rond 1630 kwamen joden uit Midden- en Oost-Europa naar Nederland. Zij waren gevlucht voor het geweld van de [[https:// | + | De Portugese en Hoogduitse |
- | Zij worden **Asjkenazische joden** genoemd naar het Hebreeuwse woord voor Duitsland Asjkenaz of ook Hoogduitse joden naar de taal die in hun oorspronkelijke woongebied werd gesproken.\\ | + | |
- | Deze joden spraken Jiddisj, een vroege vorm van Duits gemengd met Hebreeuwse, Slavische en Romaanse woorden en in Hebreeuwse letters geschreven.\\ | + | |
- | + | ||
- | De Portugese en Hoogduitse | + | |
De Sefardische Joden stonden in West-Europa vaak meer in aanzien dan de Asjkenazim, de Joden uit Oost-Europa. De Sefardim speelden een rol in bankwezen en wetenschap. Een aantal van hen werd in de adelstand verheven.\\ | De Sefardische Joden stonden in West-Europa vaak meer in aanzien dan de Asjkenazim, de Joden uit Oost-Europa. De Sefardim speelden een rol in bankwezen en wetenschap. Een aantal van hen werd in de adelstand verheven.\\ | ||
+ | ===== Literatuur / Websites ===== | ||
+ | * Margo Klijn: De stille slag, Joodse Arnhemmers 1933 en 1945 (uitgeverij Van Gruting)\\ | ||
+ | * [[https:// | ||
+ | * [[https:// | ||
+ | |||
+ | |||