Boekhorstenstraat 75

Het Sportfondsenbad is in het begin van de jaren 30 van de vorige eeuw gebouwd in de stijl van de Nieuwe Zakelijkheid (ook wel Functionalisme of het Nieuwe Bouwen).
Het ontwerp was van architect Wolter Bakker (1888-1970). Naast woonhuizen en utiliteitsgebouwen ontwierp hij diverse zwemgelegenheden, zoals dit sportfondsenbad. Hij werkte in dit verband voor het Bouwbureau van de Vereenigde Baden te Amsterdam.
Het zwembad is geopend in 1933.
Afbeelding: Het Sportfondsenbad, foto uit 1934-1935.¹⁾

Het gebouw wordt gekenmerkt door de rechte horizontale lijnen en de rechte hoeken, de kubistische vorm.
Het licht is (naast functionaliteit, lucht en ruimte ) een belangrijk uitgangspunt van de stijl van de Nieuwe Zakelijkheid. Daarvoor werden halfkristallen tegels toegepast, met als voordelen boven gewone ramen het geringe verlies van warmte, geen gebroken ruiten, geen noodzaak van gordijnen en de mogelijkheid van schoonspuiten. Deze tegelramen gaven op de lange zijden direct licht in de zwemzaal, naar buiten gaven ze het gebouw een bijzonder uitstraling.
Afbeelding: De halfkristallen tegels²⁾.

Een Sportfondsenbad is een zwembad waarvan de bouw door een aandelenfonds werd gefinancierd. Het fonds gaf volgens een spaarsysteem aandelen uit. Een aandeel was 360 gulden groot en men kon deelnemen door 12 jaar te sparen met een maandelijkse storting van 2,50 gulden. De aandelen werden gekocht door enthousiaste Arnhemse zwemmers.
Had een spaarder drie aandelen volgestort, dan kreeg deze een ‘Universeel abonnement’: gratis zwemmen bij alle aangesloten Sportfondsenbaden. Houders van een enkel aandeel kregen alleen korting op een lokaal abonnement.

Deze manier van financieren is bedacht door rechtenstudent Han Bierenbroodspot, samen met zijn vriend Eddie van Es. Zo brachten zij het geld voor een nieuw overdekt zwembad in Amsterdam bijeen.
In 1929 werd dat, het eerste Nederlandse Sportfondsenbad, geopend aan de Linnaeusstraat in Amsterdam.
Zij richten daarvoor N.V. De Sportfondsen op, en pasten deze manier van geld bij elkaar brengen ook elders toe.
Ondanks de moeilijke omstandigheden van de zware economische crisis in de jaren ‘30 is het gelukt om, met het eerste sportfondsenbad als voorbeeld, totaal 17 nieuwe zwembaden te realiseren en te exploiteren, waaronder Arnhem na Amsterdam als tweede.

Het Sportfondsenbad is gebouwd op een kavel aan de Boekhorstenstraat waar voorheen 40 krotwoningen hadden gestaan (afbeelding 1).
Bouwen aan de smalle en hellende Boekhorstenstraat was moeilijk, aldus architect Bakker. Een goede aansluiting aan de omgeving – een woonwijk die grotendeels nog uit krotten bestond – was daardoor niet mogelijk. Hij plaatste het gebouw zo ver mogelijk naar achteren, om vóór het gebouw ruimte te scheppen. De hoofdingang kwam zo dicht mogelijk bij de ‘betere’ Steenstraat.
Afbeelding: Oude huizen aan de Buurtstraat. Zijstraat van de Boekhorstenstraat ³⁾.

Bad- en zwemgelegenheden waren vanaf eind negentiende eeuw in opkomst, mede door het toenemende besef dat een goede persoonlijke hygiëne beter was voor de gezondheid. Daarnaast was de bevordering van de zwemkunst hard nodig, want jaarlijks kwamen 700 mensen om door verdrinking vergelijkbaar met het aantal verkeersdoden nu.

Arnhem had al een ‘drijvende gemeentelijke zweminrichting’ aan de Nieuwe Kade in de Rijn. Die moest echter weg omdat de rivier genormaliseerd werd en het rivierbed vrij moest zijn van obstakels.
In 1932 werd ook het (openlucht-)zwembad Thialf gebouwd, maar de gemeenteraad wenste daaraan niet bij te dragen.

De gemeente stelde nog wel enige voorwaarden waaronder een beperking op het zondag zwemmen en het verbod op gemengd zwemmen. Deze laatste eis was nog wel een punt van discussie. Zou men het gemengd zwemmen toelaten dan zou de katholieke gemeenschap in Arnhem het zwembad wellicht links laten liggen hetgeen klandizie zou schelen. Compromis werd gevonden door gemengd zwemmen toe te staan in verenigingsverband en het zwembad de zondagmiddag in plaats van de hele zondag open te stellen. Het personeel kon zo de kerkdienst bijwonen.

Een opvallende bijzonderheid was het verrijdbare dak. Dat kon in ruim 2 minuten in twee helften elektrisch worden opengeschoven. Helaas ging dit mechanisme door oorlogshandelingen verloren. Oude bouwdelen van dit dak zijn nog steeds zichtbaar.

Door het openzetten van afsluiters kon het hele bassin (inhoud van 70 m3) in een kwartier tijd worden geleegd in de vuilwaterkelder. Met waterstralen kon het personeel daarna in 20 minuten de bodem en wanden van het bad reinigen. Een deel van het water werd daarna ververst vanuit de reinwaterkelder. Het grootste deel werd vanuit de vuilwaterkelder weer gezuiverd hergebruikt.

Hiervoor is de toepassing van de halfkristallen tegels (in plaats van glas) al genoemd.
De kelders voor de machinekamer en centrale verwarming en alle funderingen, vloeren en pijlers werden gebouwd in gewapend beton.
Alle vloeren en het bassin werden met tegels afgewerkt, de muren met beton-emaille, een geheel nieuw product van de N.V. Nederlandsche Majorca fabriek te ’s Gravenhage.

Het bad was een 25 meterbad.
Het beschikte ook over een waterpoloveld met aan beide zijden een diepe goal.

Kranten meldden na de oplevering dat deskundigen het bad betitelden als het meest volmaakte in Europa en ’s werelds modernste zwempaleis.

In juni 1940 zijn groepen krijgsgevangen gemaakte Nederlandse soldaten in het Sportfondsenbad ontluisd voordat ze weer naar huis konden.
Ondanks de oorlog werden er in het bad veel wedstrijden georganiseerd, de NSB had hier over de supervisie.
Maar de oorlog, betekende voor het sportfondsenbad een zware periode. Tribunes en doelpalen worden als brandhout gebruikt en de overdekte accommodaties, waaronder zwembaden, worden compleet leeggeroofd. Het gebouw werd zwaar beschadigd.
Afbeelding: Zwemwedstrijden, onder auspiciën van de NSB, in het Sportfondsenbad te Arnhem ⁴⁾.

De eerste resultaten waren boven verwachting. Ondanks het slechte weer en de opening van zwembad Thialf in 1932. De eerste maanden mocht men 10.000 bezoekers per maand noteren. Dat terwijl overdekt zwemmen voor 99% van de Arnhemse bevolking nog ongewoon was.
Maar na een aanvankelijk goede start bleef de exploitatie een probleem. Onder meer als gevolg van de vooroorlogse crisis kwamen er niet veel spaarders meer bij. Eind 1935 waren het er 916, velen stopten na drie jaar sparen. En het aantal bezoekers bleek toch niet zo groot als men had verwacht.
Schoolzwemmen was bijna nul en de gemeente Arnhem was ook niet bereid hiervoor subsidie te geven.

Om het bad nieuw leven in te blazen werd het in 1973 voor ruim een miljoen gulden gerenoveerd.
Maar een financieel gezonde exploitatie bleek toch niet goed mogelijk. In 1975 kwamen er 283.000 bezoekers bij een verlies van 313.000 gulden.
In 1984 werd het bad overgenomen door de gemeente, en voortaan De Rietebeek genoemd.
In 1991 is het zwembad gesloten.

Van 1993 tot 1996 kon in het verbouwde bad op forellen worden gevist! Voor fl 25,= kon je drie uur vissen.
Indoor Fishing de Rietebeek legde na drie jaar het loodje.

Vanaf 1996 is in het pand Indoor Action gevestigd, een sport- en yogaclub.

• Ton Burgers, Arnhem krijgt een Sportfondsenbad (1932-1933) (AHT 2017/4)