Direct na de Slag om Arnhem werd de gehele Arnhemse bevolking geëvacueerd. De hoofdroute van deze exodus liep via de Apeldoornseweg de stad uit. Deze plaquette herinnert aan deze uittocht op 24 en 25 september 1944.

De tekst op de plaquette luidt:
weg weg…maar waarheen
gedenkteken
evacuatie
Arnhem 1944 september-april 1945.
De symboliek van de afbeelding is dat vogels die naar alle richtingen vliegen om vervolgens weer rustig thuis te komen in de stad, ook al is die verwoest.

Jaarlijks wordt bij deze plaquette de ellende van de evacués herdacht.

Toen de Slag om Arnhem in een debacle voor de geallieerden was geëindigd, was de Rijn ineens het front geworden. De Duitse Wehrmacht verordonneerde de evacuatie van Arnhem (en ook van een aantal omringende plaatsen. Dat om de stad makkelijker te kunnen verdedigen tegen de geallieerde aanval (ook uit angst dat de burgerbevolking de geallieerden zou helpen en tegelijk beslag te leggen gebouwen en goederen voor eigen gebruik of voor inwoners van door geallieerden platgebombardeerde Duitse steden.

Het bevel tot evacuatie kwam op zaterdag 23 september van de Wehrmacht. Op zondag 24 september liet de leiding van het Rode Kruis in Arnhem overal in de stad pamfletten ophangen met de volgende tekst ¹⁾:

Aan de Bevolking van Arnhem

Op bevel van de Duitsche Weermacht moet de geheele bevolking van Arnhem evacueeren, t.w.: beneden de spoorlijn heden (Zondag) en boven de spoorlijn uiterlijk maandagavond 25 September. Als evacuatierichting wordt aanbevolen richting APELDOORN en richting EDE. De bevolking wordt aangeraden om zich in kleine buurt-groepen (stadswijken) te organiseren en voor het vervoer van ouden van dagen, hulpbehoevenden en kinderen met eigen organisatiemiddelen zorg te dragen. Ook ziekenhuizen worden geëvacueerd, hetgeen door het Roode Kruis wordt verzorgd, waardoor deze organisatie reeds overbelast is.
Ieder dient dus zich dus binnen zijn groep zooveel mogelijk zelf te redden. Van gemeentewege zal langs den weg naar Apeldoorn op een reeks plaatsen hulpposten worden gevestigd. Ieder neme slechts het hoognoodige mede en wel voornamelijk dekens, eetgerei en mondvoorraad. In verband met luchtgevaar wordt men aangeraden kleine groepen te vormen, voorzien van witte vlaggen.

Op 25 september 1944 trok de Arnhemse bevolking noord- en westwaarts, meestal lopend, en soms met bakfiets of een wagentje waarin enkele bezittingen konden worden meegenomen. Het werd de grootste evacuatie uit de Nederlandse geschiedenis: 95.000 inwoners van Arnhem en ook nog 50.000 inwoners van omliggende plaatsen en de Betuwe moesten huis en haard achterlaten.

Maar weinig mensen bleven achter in Arnhem.
Alleen mensen met ontheffing mochten blijven, waaronder politie- en brandweerfunctionarissen, en wat personeel van Burgers' Zoo om voor de dieren te zorgen.
En één wijk hoefde niet te evacueren: de Geitenkamp. Voor de Duitsers lag deze wijk ver genoeg af van het centrum van Arnhem dat in de frontlinie lag. De bevolking van de Geitenkamp mocht dus in hun huizen blijven wonen.

De evacués werden ondergebracht in allerlei steden en regio's in het resterende bezette gebied, van Apeldoorn, Ede, de Veluwe tot in Friesland. Men werd meestal door medewerkers van het Rode Kruis opgevangen, en kreeg dan het adres aangewezen waar men kon verblijven.
Ook het Arnhemse Openluchtmuseum bood onderdak aan de vluchtelingen. Hier ontstond een soort nieuwe dorpsgemeenschap, maar dan in de historische gebouwen’. In een voormalige koopmanswoning in de ‘Zaanse buurt’ werd een kantoor ingericht voor de distributiekaarten. Een oude bakkerij werd in gebruik genomen en water werd uit de waterput gehaald. In verband met brandgevaar werd buiten gekookt. Ontspanning werd gevonden in lezingen, kaartavondjes en schaatsen op de dichtgevroren vijver.

Direct na de bevrijding van de stad op 15 april 1945, begonnen evacués naar Arnhem terug te keren. Maar veel huizen waren verwoest en veel eigendommen waren geroofd of vernield. Daarnaast was de voedselvoorziening niet voldoende en waren sommige wegen onbegaanbaar. Het duurde nog lang voordat hun leven weer een beetje normaal werd.

In 1994, toen de vijftigste verjaardag van de Slag om Arnhem werd herdacht, riep de Arnhemse Courant ooggetuigen op hun ervaringen te verwoorden in een brief, ‘alsof het net gebeurd was’. Dat leverde een stroom van reacties op. Zoveel dat de krant een scherpe selectie van de vaak aangrijpende, ontroerende of amusante inhoud met moeite kwijt kon op de drie beschikbare (nog grote) krantenpagina’s; een heleboel fraaie verhalen waren gewoon niet te gebruiken. Daaruit groeide het plan de zestig inzendingen te verwerkend tot een boek en met de opbrengst een monument te bekostigen ter herinnering aan de evacuatie.
Dat monument, de gevelplaat aan het begin van de Apeldoornseweg waarover veel Arnhemmers vertrokken, werd op 12 april 1995 onthuld. Tegelijk werd het boek gepresenteerd: Arnhem Spookstad.

Het evacuatiemonument staat aan de (van het Velperplein af gezien) linkerkant van de Apeldoornsestraat. Het monument is echter ontworpen om aan de andere kant van die straat te staan. De beweging van de figuren die erop staan is nu de stad in in plaats van uit.

Het is een boek vol diep-menselijke verhalen. Over tochten, soms dagenlang lopend naast de fiets met houten banden, waarop de schamele bezittingen waren bijeengepakt. Over overnachtingen in koeienstallen, waarbij de dieren hun vochtige adem over de slapers sproeiden. Over luizen en schurft, en de pijnlijke en smerige methoden om er weer af te komen.

De huidige locatie van het evacuatiemonument is minder geschikt voor een passende herdenking en staat niet op een plek waar het verhaal door veel mensen wordt gezien. Daarom is er al langer het pleidooi om (bijvoorbeeld in het park op het Velperplein) een aanvullend monument te realiseren. Dit kan in de vorm van een representatieve plaquette. Op deze plek kan dan ook de jaarlijkse herdenking plaatsvinden. Een meerderheid van de gemeenteraad wil daarvoor € 25.000 beschikbaar stellen (Gelderlander 6 november 2020).

Het bestaande evacuatiemonument staat, zoals hiervoor gemeld, eigenlijk aan de verkeerde kant van de straat. In de gemeenteraad gaan stemmen op te onderzoeken of het monument aan de andere kant van de Apeldoornsestraat geplaatst kan worden. Eventueel gelijk oplopend met het herstel van het Rembrandttheater.